“Ziya Paşa ve ‘Tekdir ile Uslanmayanın Hakkı Kötektir’ Sözü: Kim Söyledi, Ne Anlama Geliyor?
Yaşamın içinde bazen bir uyarı ile başlamamız, bazen bir azarlama ile devam etmemiz, hatta kimi zaman daha sert müeyyidelerle karşılaşmamız gerekebilir. İşte böyle bir izlek üzerinden bakıldığında, “tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir” sözü yalnızca bir eski deyim değil; aynı zamanda insan ve toplum ilişkilerine dair güçlü bir öğüttür.
1. Sahibi Kim?
Bu söz aslında halk arasında bir atasözü gibi kullanılsa da, araştırmalara göre bir şairin eserinden alınmadır. Tanzimat dönemi şair ve devlet adamı Ziya Paşa (1825‑1880), uzun şiiri Terkib‑i Bend’in bir bendinde şu mısraları kaleme almıştır:
> “Nush ile uslanmayanı etmeli tekdir / Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir.”
> ([Malumatfuruş][1])
> Yani halk bilincinde bir kalıp haline gelen bu sözün kaynağı bir klasik şiirdir.
> Bu durumda, söz tam anlamıyla “atasözü” değil, Ziya Paşa’ya ait bir beyitdir. ([Malumatfuruş][1])
> Bu tür ifade biçimleri zaman içinde halk bilinçlerine “özlü söz / atasözü” olarak yerleşmiş, ama kökeni şiirsel bir metinmiş.
2. Anlamı ve İçeriği
Sözün anlamını üç aşamalı bir süreçte ele alabiliriz:
Nush: öğüt, nasihat, uyarı anlamındadır.
Tekdir: azarlama, paylama, uyarının ardından gelen daha sert müdahale.
Kötek: dayak, cezai müdahale, fiziksel ifade olarak sertlik.
([Atasozu][2])
Dolayısıyla mısranın mesajı şudur: İlkin nasihate önem ver; nasihatle yola gelmeyeni uyar; uyarılara kulak asmayanın “hakkı” daha sert bir müdahaledir. Bu, pedagojik ya da toplumsal bir bakımda “önce yumuşak yöntemler, ardından azarlama ve en nihayetinde gerekirse cezalandırma” anlayışını dile getirir.
Modern dilde şöyle anlaşılabilir: İnsan önce anlatılır, öğüt verilir; eğer anlatılanları dikkate almıyorsa azarlanır; buradan da anlamıyorsa, sonuçlarını yüklenir.
3. Gerçek Dünyadan Örnek Hikâyeler
Bir eğitim ortamında düşünelim: Öğretmen önce öğrenciye “Lütfen bu kurala uy” der (nush). Uymazsa “Bak senin bu davranışını anlayamıyorum, neden yapıyorsun?” der (tekdir). Yine değişim olmazsa, öğrenci belli süre dersten çıkarılır ya da velisine bildirilir (kötek).
Aile ortamında: Çocuğa ilk önce neden erken yatması gerektiğini anlatırsınız. Uymazsa “Bu senin için kötü sonuç doğurabilir” diye uyarırsınız. Hâlâ değişmezse, ertesi gün oyun hakkı ertelenir ya da TV süresi kısıtlanır. Burada da üç aşamalı süreç iş görür.
Toplumsal düzeyde: Bir iş yerinde görev ve kurallar açıkça paylaşılır. Çalışan önce bilgilendirilir. Kurallara uymayan için yazılı uyarı yapılır. Sonraki adımda disiplin süreci devreye girer. Bu kullanım da “önce nasihat, sonra uyarı, sonra ceza” kalıbını yansıtır.
4. Neden Bu Kadar Çok Anılıyor?
Ziya Paşa’nın bu beyiti, gerek dilinin akıcılığı gerekse hayatın geneline uygulanabilirliğiyle öne çıkmış: “Ayinesi iştir kişinin: lafa bakılmaz; şahsın görünür rütbe‑i aklı eserinde” gibi başka bir beytiyle de… ([Milliyet Blog][3])
Eğitimden sosyal hayata, disiplin mekanizmalarından bireysel gelişime kadar insan davranışlarının bir döngüsünü özetler nitelikte olması, onu popüler yapmıştır.
Ancak modern pedagojide ve toplumsal eğitimde “kötek” yani fiziksel ceza kavramı tartışmalı hâle gelmiştir. O yüzden söz, hem geleneksel anlayışın bir temsilcisi hem de günümüzde eleştiriye açık bir ifade olarak durmaktadır. ([Ne Demek][4])
5. Bugün İçin Ne Anlama Geliyor?
Kağıt üzerinde üç aşamalı bir süreç öneriyor: öğüt → uyarı → müdahale. Ama günümüzde şöyle yorumlanabilir:
Öğüt ve iletişim önceliklidir: Dinleme, anlayış, irade geliştirme eşlik ederse “nush” fazı etkili olur.
Uyarı aşaması: Kurallar, sınırlar, sorumluluklar öğrenildiğinde devreye girer. Bu aşama, saygı ve hesap verebilirlik bilincini kuvvetlendirir.
Müdahale aşaması: Yalnızca öğretim/rehberlik aşamaları başarısız olduğunda devreye girmeli; fakat “kötek” kelimesinin çağdaş dilde fiziki ceza ya da zorlayıcı yaptırım olarak değil; “sorumluluğa davet”, “son hatırlatma” veya “olumsuz sonuçlara hazırlık” gibi metaforik anlamda ele alınması gerekir. Bugün birçok akademik kaynak, fiziksel ceza yerine olumlu pekiştirme yöntemlerini öneriyor.
Bu açıdan söz, “herkes birinci, ikinci adımı almalı; üçüncüye gelindiğinde sistem kendi kendini korumaya başlamış demektir” yönünde okunabilir.
6. Toplumsal Yansımalar
Eğitim sistemi, yönetim anlayışı, aile içi disiplin… Her biri bu üç aşamalı mantığı içeriyor. Ancak çağımızda “kötek” kavramı fiziksel şiddet anlamında değil, “kuralların işlemesi için gerekli yaptırım” anlamında yorumlanıyor.
Örneğin bir şirketin kural ihlâli üzerine önce bilgilendirme, ardından resmi uyarı, sonra gerekirse iş akdinin sonlandırılması şeklindeki prosedürü bu sözün modern karşılığı olabilir. Yani söz doğrudan şiddeti meşrulaştırmıyor; aksine “uslanmayanın hakkı müdahaledir” anlayışını dile getiriyor.
—
Sonuç olarak
Bu söz, günümüzde hâlâ geçerliliğini koruyan bir öğüde dönüşmüş durumda: İnsanlarla, kurumlarla kurduğumuz ilişkilerde “önce anlat”, “uyar”, “gerekiyorsa yaptırım uygula” mantığı hâlâ işliyor. Elbette yaptırımın biçimi değişti; ama temel mantık aynı. Şair Ziya Paşa’nın beyitinden gelen bu ifade, hem tarihsel bir edebî miras hem de günümüzde pek çok alana uygulanabilir bir rehber niteliğinde.
—
Siz ne düşünüyorsunuz?
Bu üç aşamalı süreç (nush → tekdir → kötek) günümüz eğitim ve disiplin anlayışına ne kadar uygun sizce?
Ailede, okulda ya da iş hayatında “köteğe ihtiyaç kalmadan” ikinci aşamada çözüm bulunabilir mi?
Bu beyiti kendi hayatınızda, önceden aldığınız bir uyarı‑azarlama süreci olarak hatırlıyor musunuz?
Düşüncelerinizi paylaşırsanız, hep birlikte bu öğüdü biraz daha derinlemesine konuşabiliriz.
[1]: https://www.malumatfurus.org/nush-ile-uslanmayana-etmeli-tekdir-tekdir-ile-uslanmayanin-hakki-kotektiri-atasozu-sanan-kose-yazarlari/?utm_source=chatgpt.com “\”Nush İle Uslanmayanı Etmeli Tekdir, Tekdir İle Uslanmayanın Hakkı …”
[2]: https://www.atasozu.org/nush-ile-uslanmayani-etmeli-tekdir-tekdir-ile-uslanmayanin-hakki-kotektir/?utm_source=chatgpt.com “‘Nush ile uslanmayanı etmeli tekdir; tekdir ile uslanmayanın hakkı …”
[3]: https://blog.milliyet.com.tr/ziya-pasa-nin-essiz-beyitleri/Blog/?BlogNo=232320&utm_source=chatgpt.com “Ziya Paşa’nın eşsiz beyitleri / Edebiyat / Milliyet Blog”
[4]: https://www.nedemek.page/kavramlar/tekdir%20ile%20uslanmayan%C4%B1n%20hakk%C4%B1%20k%C3%B6tektir?utm_source=chatgpt.com “tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir ne demek?”